Prostopadłe przybudówki

Wraz z rozwojem drobnej przedsiębiorczości (rzemiosła czy usług rekreacyjnych), rosnącą liczbą mieszkańców i podnoszeniem się poziomu życia dawne, pierwotnie rolnicze domy były powiększane, czasem zdecydowanie, za pomocą różnych typów bardziej masywnych przybudówek. Ludzie zaspokajali w ten sposób zapotrzebowanie na nowe pomieszczenia mieszkalne, produkcyjne, niekiedy także gospodarcze.

Najpowszechniejszą formą jest przybudówka w miejscu wejścia, na szerokość z dwoma i więcej osiami okien, bardziej wysunięta i głębsza niż ryzalit, zadaszona równoramiennym dachem dwuspadowym o łagodniejszym nachyleniu, czasem dachem mansardowym. Przybudówki wystają z pierwotnego domu w kierunku zgodnym z nachyleniem stoku i nie mogą się obejść bez wysokiej podmurówki, w której mieszczą się dodatkowe pomieszczenia, przeważnie piwnice z prostymi, deskowymi drzwiami spągowymi. Parter ma konstrukcję zrębową lub ramową, niekiedy z pionowym obłożeniem, piętro lub poddasze zawsze jest ramowe z pionowym deskowaniem (wraz ze szczytem, który jest w większości prosty w stylu młodszych budynków z więźbą płatwiową). Ukształtowanie fasady (kształt okien, opaski okienne, zdobienia) odpowiada czasowi powstania, często epoce secesji. W późniejszym okresie występuje też murowany parter tych przybudówek, a w Górach Izerskich bardzo rzadko także piętro o konstrukcji ryglowej lub jej imitacji.

Sporadyczne jest okładanie łupkiem. Prostopadłe przybudówki mogą być rozmaitej wielkości, w ten sposób miejscami powstawały potężne ciągi optycznie dominujące nad całym budynkiem.

Bardzo często znajdziemy przybudówki prostopadłe do izby mieszkalnej, w kierunku zgodnym z nachyleniem stoku lub przeciwnym. Prostopadły, często piętrowy ciąg nawiązuje w płaszczyźnie ściany szczytowej do części mieszkalnej domu, jest kryty dwuspadowym dachem płatwiowym, rzadko dachem mansardowym. Przybudówki bywają różnej wielkości, od parterowych z jedną lub dwoma osiami okien po potężne piętrowe z kilkoma osiami okien. Fasada tektonicznie i kompozycyjnie nawiązuje do głównej ściany szczytowej i stara się do niej dopasować plastycznie (kształt i wielkość okien, opaski okienne, linie tektoniczne, sposób deskowania, łącznie z ozdobnymi listwami itp.). Niekiedy zachowuje się koncepcję pierwotnego szczytu wraz ze skrajną krokwią, a fasada przybudówki jest odrębna.
Do celów raczej gospodarczych były wykorzystywane prostopadłe przybudówki stawiane zgodnie z nachyleniem stoku, nawiązujące osią do sieni lub przyłączone do gospodarczej części domu. Dzięki wykorzystaniu różnicy poziomu ich poddasze służyło jednocześnie jako dostęp do więźby w celu składowania siana, a w ten sposób zastępowało klasyczną lukarnę z wejściem na poziom strychu. Konstrukcje tych skrzydeł są na poziomie przyziemia kamienne, poddasze, ewent. piętra ramowe z deskowaniem, dachy dwuspadowe. Możliwości poszczególnych działek budowlanych w warunkach górskich różniły się, często powstawały zatem niepowtarzalne, indywidualne kompozycje form.

Także dziś, jeśli konieczna jest przybudówka o większej powierzchni w rzucie poziomym, powinno się wybrać prostopadły ciąg różnej wielkości zadaszony równoramiennym dachem dwuspadowym. Do pierwotnego domu zrębowego z więźbą jętkową nie musi być wybierana także jętkowa więźba, ale można zastosować płatwiową, jak to było w zwyczaju od końca XIX wieku. Prostopadłe przybudówki mogą być połączone z domem w kształcie litery „L“, „T“ lub w formie krzyża. Ich wielkość powinna uwzględniać skalę istniejącego domu. W uzasadnionych przypadkach przybudówka może być też większa, jak dowodzą przykłady historyczne, ale trzeba pogodzić ogólne proporcje budynku i jego osadzenia w terenie. Prostopadła przybudówka dobudowana w górę stoku (forma lukarny z wejściem na strych) może pełnić funkcję na przykład magazynu, szopy, a jeśli jest skierowana ku drodze niekiedy także garażu. W przypadku przybudówki skierowanej w dół stoku proponujemy, jeśli jest to na słoneczną stronę, rozszerzenie pomieszczeń mieszkalnych. Koncepcja ściany szczytowej nowego ciągu mieszkalnego powinna opierać się na koncepcji ściany szczytowej głównego budynku. Konsekwentnie powinniśmy zachować horyzontalny podział domu na podmurówkę – najlepiej kamienną, parter – przeważnie zrębowy lub deskowany, ewentualnie murowany i tynkowany, oraz poddasze z prostym deskowanym szczytem.