Więźba dachowa, Typy więźby

Więźba dachowa

Podstawowym elementem więźby jest krokiew, a dokładniej para krokwi połączonych ze sobą w kształcie litery A za pomocą poziomej belki, czyli jętki. Są to belki najczęściej o przekroju 14 x 16 lub 18 centymetrów na wysokość. Pary krokwi są od siebie oddalone tak samo jak belki stropowe, czyli najczęściej 1,2 metra. Znamy oczywiście wiele starych „oszczędnych” więźb dachowych z rozstawem do dwóch metrów i krokwiami położonymi nawet na szerokość. Są jednak całe powyginane, wytrzymały bowiem napór już wielu dziesiątek śnieżnych karkonoskich zim. Na takie wiotkie rozwiązanie dziś nie pozwoli już sobie żaden budowniczy.

Krokwie są w osi belek stropowych mocowane do ciągłej belki zwanej murłatą. Jest ona ulokowana albo bezpośrednio nad ścianą nośną, albo – częściej – wysunięta na belkach stropowych co najmniej o swoją szerokość poza rzut poziomy ściany nośnej – nazywamy ją wtedy płatwią okapową. Murłata bywa najgrubszą belką w drewnianym domu, czyli ma co najmniej 18 x 24 centymetry.

Często zdobią ją na zewnątrz proste drzeworyty, a przede wszystkim dobrze wykonane połączenia ciesielskie. Sposób podparcia krokwi określa typ więźby i jest ukrytą „metryką urodzenia” każdego domostwa.

Typy więźby

Rozróżniamy dwa podstawowe typy więźby, jętkową i płatwiową. Dla starszej jętkowej typowe jest oparcie dolnych końców krokwi o murłatę lub płatew okapową, opartą na głowicach belek stropowych, oraz mniejszy wysięg dachu przed szczyt bez widocznej ostatniej pary krokwi. Nachylenie tych krokwi nie spada poniżej 45°.

Najstarsze chałupy mają tylko proste jętkowe więźby, w których pary krokwi łączą się wzajemnie tylko dwoma belkami usztywniającymi po każdej stronie dachu dwuspadowego. Takich więźb dachowych zachowało się zaledwie kilka i bardzo szkoda byłoby zniszczyć je dziś poprzez zabudowę strychu. Rzadkie są już także pierwotne więźby z centralną ścianą stolcową. Środkowa ściana stolcowa to jedna ściana szkieletowa przebiegająca przez środek domu pod kalenicą dachu. Słupy wspierają nie tylko belkę kalenicy, ale powyżej połowy wysokości jeszcze kolejną stałą belkę (stolcową), która niesie jętki. Cała „ściana” jest usztywniona za pomocą krzyży św. Andrzeja i podpór.

Od połowy XIX wieku także w Karkonoszach była stosowana dziś najczęstsza więźba płatwiowo-kleszczowa z podwójną ścianą stolcową. Taki system podpiera jętki w miejscu ich połączenia z krokwiami. Umożliwia to nie tylko stworzenie zabudowy w środku strychu, ale także otwarcie dachu dwuspadowego na dużą lukarnę z wejściem na strych i frontową lukarnę z dachem dwuspadowym. Dla więźby płatwiowej typowe są wolne końce krokwi opadające poniżej poziomu murłaty i tworzące w ten sposób obniżony wysięg po okapowych stronach domów. Więźby płatwiowe w odróżnieniu od jętkowych nie bywają nigdy uzupełniane przypustnicami na krokwiach. Wysięg dachu przed szczyt z reguły jest większy i utrzymywany przez wystającą parę krokwi.

Nachylenie tych dachów częściej spada poniżej 45°. Dla tradycyjnych budynków użyteczności publicznej, jak gajówka, siedziba zarządu lasu, probostwo, szkoła czy urząd celny, typowe były dachy czterospadowe. Gościńce, zajazdy, młyny, pałacyki, niektóre pensjonaty miały strych podwyższony o dach mansardowy. W Górach Izerskich takie dachy występują też na probostwach, wyjątkowo na szlifierniach i domach mieszkalnych.